Van zuil naar zout: kennistafel over christelijk onderwijs in een seculiere cultuur

Inleiding 'Van zuil naar zout', door Kees Boele

In de inleiding vertelt dr. Kees Boele aan de hand van een aantal persoonlijke impressies over het proces dat leidde tot het schrijven van zijn boek ‘Van zuil naar zout. Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur.’ Vanuit zijn ervaring als docent en onderwijs-bestuurder constateert hij dat de liefde voor ‘goed onderwijs’ overal even groot is – ongeacht de identiteit of grondslag van de school. Als het gaat om ‘goed onderwijs’ constateert hij dat de persoon van de docent allesbepalend is. In christelijk onderwijs is het ‘de tinteling van het persoonlijk geloof van de docent’ die inspiratie teweeg brengt.

Kees Boele stelt een aantal zaken ter discussie en roept vragen op zoals: In hoeverre raakt de identiteit en grondslag van een school de dagelijkse praktijk van onderwijs? Raakt de identiteit van de school eigenlijk wel de leefwereld van jongeren en hun problemen? En raakt het wat jongeren nodig hebben aan christelijke toerusting? Gaat het in discussies over christelijke identiteit en grondslag niet teveel over het in stand houden van een zuil in een samenleving die rap tempo seculariseert, terwijl we ‘zout’ zouden moeten zijn (Matteüs 5,13-16)? Tegen deze achtergrond pleit Boele pleit tevens voor het verleggen van de aandacht naar de catechese, de christelijke geloofsopvoeding thuis en de rol van de christelijke docent.

Deel 1: Kerken en gezinnen, en hun rol in christelijk onderwijs.

Wat is nu de belangrijkste factor in christelijk onderwijs? Vaak wordt gekeken naar de rol van de christelijke school. In ‘Van zuil naar zout: Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur’ pleit Kees Boele voor een grotere rol voor de rol van de kerk en het gezin in het christelijk onderwijs. In deel 1 van de kennistafel gaat het gesprek over de volgende stelling: ‘Kerken en gezinnen moeten meer werk maken van hun onderwijs, omdat zij de primaire plekken zijn voor christelijk onderwijs’. 

Danielle van der Koot – Dees en Jos de Kock starten het gesprek hierover en plaatsen kanttekeningen. Als christelijk onderwijs op christelijke scholen wegvalt, dan is dat een aanwijzing dat de kerkelijke aanwezigheid ook terugloopt of dat kerken klein zijn geworden; kun je dan van kerken nog wel veel  verwachten op gebied van geloofsopvoeding? Immers, er zijn dan nauwelijks kinderen en dus is er nauwelijks jeugdwerk, met als gevolg dat de geloofsopvoeding nog nadrukkelijker teruggeworpen op het gezin. Wordt de rol van christelijke, interkerkelijke events met peers dan niet belangrijker? 

Is het wel reëel om naar personen te kijken (zoals geloofsopvoeders, voorgangers, docenten) om ‘ergens meer werk van te maken’, als het ideaalplaatje niet aanwezig is? Ligt de sleutel van christelijk onderwijs, in de betekenis van godsdienstige vorming in brede zin, niet eerder bij geloofspraktijken waarin kinderen en jongeren participeren (in plaats van ouders, voorgangers en leerkrachten)? Geloven is een praktijk, geloofsvorming en godsdienstige ontwikkeling bestaat bij de gratie van praktijken. Waar zijn die praktijken? En wie heeft de voortrekkersrol in die geloofspraktijken en kunnen christelijke scholen daar een rol in spelen? Deze en andere vragen komen aan bod in deel 1 van de kennistafel ‘Van zuil naar zout. Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur.’

Wat geeft nu de doorslag in christelijk onderwijs? Is dat de identiteit, de grondslag en het onderschrijven daarvan, bepaalde rituelen? In ‘Van zuil naar zout: Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur’ laat Kees Boele het accent verschuiven naar de persoon van de christelijke docent. Is het persoonlijke geloof van de docent datgene wat het meest inspireert en wat gestalte geeft aan christelijk onderwijs? En betekent dat er ingezet moet worden op hoe de docent dat vormgeeft, of dat nu een christelijke of openbare school is? In deel 2 gaat het gesprek over de volgende stelling: ‘In het christelijk onderwijs maakt de persoon van de docent het verschil; niet het curriculum, de didactiek, de grondslag of de populatie’.

Gerdien Bertram – Troost en Taco Visser geven de aanzetten voor het gesprek en brengen onder meer het volgende ter sprake. De leerkracht maakt het verschil, maar is dat niet de essentie van de pedagogische relatie in ál het onderwijs, zeker als de docent geen neutraal doorgeefluik van kennis is, maar ook rolmodel, begeleider en gids is? Welke speelruimte heeft de docent om het verschil te kunnen maken? Ontneemt het spreken over de school als instituut niet het zicht op de school als gemeenschap – een gemeenschap van schoolleiding, team, ouders én leerlingen die meer is dan de optelsom van individuen, en waarin gedachten en waarden worden gevormd over onderwijs en samenleven, een gemeenschap waarin de docent thuis is en geïnspireerd wordt. In hoeverre is het ‘het verschil maken’ als docent gekoppeld aan het voldoende ingebed zijn in de school als gemeenschap? Gaat het niet zozeer om de persoon van de docent die ‘het verschil maakt’, maar met welke houding en vaardigheden de docent de eigen innerlijkheid, bezieling en persoonlijk geloof communiceert? Is het vermogen de eigen innerlijkheid onbevangen en geweldloos te communiceren daarbij niet doorslaggevend? Deze en andere vragen komen aan bod in deel 2 van de kennistafel ‘Van zuil naar zout. Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur.’

Hoe geef je christelijk onderwijs vorm in het huidige intellectuele en religieuze klimaat? In ‘Van zuil naar zout: Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur’ zoekt Kees Boele naar historische parallellen en geeft hij een inkijk in hoe christenen in het pre-Constantijnse tijdperk participeerden in het seculiere onderwijs van die tijd, en hoe christelijk onderwijs werd vormgegeven. In hoeverre gaat die parallel op en helpt het om handvatten te bieden in het postchristelijke intellectuele en religieuze klimaat? In deel 3 van deze kennistafel wordt het gesprek voortgezet rond deze stelling: ‘Het pre-Constantijnse en het huidige intellectuele klimaat vertonen parallellen die bruikbare handvatten bieden voor de vormgeving van christelijk onderwijs.’

Roel Kuiper en Jan Marten Praamsma starten de conversatie en trekken historische en filosofische lijnen. Kan er een parallel gezien worden in de context van veelgodendom van het Romeinse Rijk en de maatschappelijk druk op christenen van voor Constantijn? Als pluraliteit ook nu als intens wordt ervaren, hoe vind je dan oriëntatie, hoe creëer je een eigen positie, en hoe rust je jongeren toe om daartoe te komen? Is de vrijheid van onderwijs een breuk met het Constantijnse denken - waarin kerk en staat verbonden zijn – en heeft daardoor onderwijs een basis in de samenleving waardoor georganiseerd en geïnspireerd onderwijs mogelijk is? Maakt bijzonder onderwijs niet juist positieve krachten in de samenleving vrij? En voor wie is – historisch gezien – christelijk onderwijs bedoeld: alleen voor christelijke kinderen, of voor alle kinderen vanuit een christelijk engagement met de samenleving? Als je de geloofsopvoeding vooral overlaat aan de ouders en de kerkelijke catechese, is dat niet juist een bevestiging van de verzuiling, van een naar binnen gekeerde minderheid die in eigen kring probeert te overleven? Waarom heeft de christelijke school nog zoveel aantrekkingskracht op niet-christelijke en post-christelijke ouders? Deze en andere vragen komen aan bod in deel 3 van de kennistafel ‘Van zuil naar zout. Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur.’

In het gesprek over de plek van christelijk en bijzonder onderwijs in een seculiere samenleving kan het al snel gaan over het recht op christelijk onderwijs, zeker als er geluiden klinken in de samenleving om het in te perken of niet langer te financieren. In ‘Van zuil naar zout: Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur’ brengt Kees Boele ontspanning aan. Hij pleit niet voor afschaffing, maar laat ook zien dat christelijk onderwijs doorgaat, ook als er een situatie zou zijn waarin geen christelijke school meer mogelijk zou zijn. Zolang er christelijke scholen zijn, is het goed om die als geschenk te ervaren. In deel 4 van deze kennistafel is daarom de stelling: ‘Mono-religieus onderwijs is geen onopgeefbaar recht, maar een geschenk.’

Hanna de Jong-Markus en Erik Renkema openen het gesprek en gaan in op de herwaardering van het christelijk onderwijs als niet vanzelfsprekend, maar als geschenk, misschien wel als een vorm van genade.  Creëert dit geschenk niet juist een inspanningsverplichting aan de samenleving, met name om kinderen kennis te laten maken met levensbeschouwelijke diversiteit en daarmee om te leren gaan? En wat betekent dit geschenk als leerkrachten als pedagogische experts in geloofsopvoeding worden gezien, door henzelf, maar ook door ouders en kerken? Is ‘mono-religieus onderwijs’ niet juist een problematisch geschenk als het betekent dat inwijding in en overdracht van één enkele traditie het doel is, andere tradities en bronnen als minderwaardig worden gezien en leerlingen niet in aanraking komen met andere bronnen en tradities? Moet de opdracht van de school niet zijn om christelijk onderwijs in gezin en kerk te bevragen, om jezelf te leren kennen en de ander te begrijpen? Deze en andere vragen komen aan bod in deel 4 van de kennistafel ‘Van zuil naar zout. Christelijk onderwijs in een seculiere cultuur.’